Motecuhzoma Xocoyotzin

In 1502 gt werd Motecuhzoma Xocoyotzin (*1467–†1520 gt, ook bekend als ‘Montezuma II’) door de Azteekse rijksraad gekozen tot ‘grote gebieder’ van Tenochtitlan en hij verkreeg daarmee de eretitel ‘heer van de Colhua’. Op het moment dat de Spaanse veroveraars in de kustwateren van Mexico verschenen, was hij de belangrijkste heerser van het Azteekse Rijk, dat meerdere Mexicaanse volken omvatte. Anders dan de letterlijke betekenis van zijn naam — ‘hij die zich heerser maakt door zijn woede, de geëerde jonge’ — doet vermoeden, was Motecuhzoma Xocoyotzin geen krachtdadige leider. Hij probeerde Spaanse overheersing te voorkomen door de veroveraars gastvrij te onthalen. Deze aanpak werkte niet. Hij stond toe dat de Spanjaarden hem gijzelden, liet zich vernederen, en verloor daarmee de steun van zijn onderdanen. Kort na zijn dood (wie verantwoordelijk is voor de moord, blijft onduidelijk) werd Tenochtitlan volledig verwoest en kwam er een einde aan het Azteekse Rijk. Dit tragische verhaal wordt aan de hand van Azteekse bronnen toegelicht door Van Zantwijk.

Hoe moeten we ons het uiterlijk van Motecuhzoma Xocoyotzin voorstellen? Bernal Díaz del Castillo was één van de Spaanse veroveraars en hij maakte persoonlijk kennis met Motecuhzoma Xocoyotzin. Hij heeft een (overigens weinig zeggende) beschrijving nagelaten van een middelgrote, slanke man, met halflang haar en een dunne baard. Een bekend olieverfschilderij van de hand van Antonio Rodríguez geeft een onbetrouwbaar beeld van Motecuhzoma Xocoyotzin. Het portret werd bijna twee eeuwen na zijn dood geschilderd en de kleding is op een Europese manier geïnterpreteerd. De illustraties in de zogenaamde Codex van Florence en Codex Mendoza zijn gemaakt door Azteken (of liever ‘inheemse Mexicanen’). Hoewel ze relatief kort na de Spaanse verovering werden gemaakt, is duidelijk zichtbaar dat ook deze afbeeldingen al sterk zijn beïnvloed door de Europese beeldcultuur. Niettemin zijn al deze bronnen eenduidig over het (vermoedelijke) uiterlijk van Motecuhzoma Xocoyotzin: hij droeg een om het hoofd gebonden ‘kroon’ die aan de voorkant was voorzien van een punt omhoog, een mantel die op de schouder werd vastgeknoopt en tot over de knieën reikte, een lendendoek, sandalen, en sieraden aan armen en benen. Op enkele van de illustraties wordt hij voorgesteld met een korte baard.

Welke stijl was algemeen gangbaar in de tijd van Motecuhzoma Xocoyotzin? Veel van de voor-Spaanse Azteekse cultuur is vernietigd. Daarom moeten we ons richten op de Mixteekse handschriften uit Zuid-Mexico. Deze zijn niet met volledige zekerheid representatief voor de Azteekse beeldcultuur. Toch is het wel aannemelijk dat de stijlkenmerken van de Mixteekse handschriften wijdverbreid waren in het voor-Spaanse Mexico. De Mixteken werden in de vijftiende eeuw gt opgenomen in het Azteekse Rijk en veel van de Mixteekse beeldconventies zijn nog terug te vinden in de Mexicaanse codices uit de vroege Spaanse periode — zij het dan in een meer Europese vorm (zoals in de Codex Mendoza). Ver in de zestiende eeuw gt is zelfs, in een enkel geval (de Codex Selden), teruggegrepen op de pure Mixteekse stijl. De Mixteekse stijl bestaat uit gestileerde en gestandaardiseerde afbeeldingen. Het zijn strakke tekeningen met zwarte lijnen en effen kleurvlakken in een beperkt aantal kleuren: vooral okertinten, aangevuld met donkerrood, mintgroen en grijs. De menselijke figuren worden in zijaanzicht weergegeven en de gezichten kennen geen individuele gelaatstrekken. De verhoudingen van het menselijk lichaam zijn verre van realistisch en vooral het hoofd is te groot. Perspectief en diepte ontbreken volledig.

De volgende details zijn in het gereconstrueerde portret opgenomen. De puntige kroon, geknoopte mantel, lendendoek, en sandalen komen voor op de afbeeldingen van Motecuhzoma Xocoyotzin in de Codex van Florence en Codex Mendoza. De versieringen aan de armen en benen en het oorsieraad zien we op het schilderij van Antonio Rodríguez, maar ze komen ook standaard voor in de Mixteekse handschriften. De in het haar gebonden veren hoofdtooi is een detail dat zo kenmerkend is voor de Mixteekse stijl, dat het vreemd zou zijn deze weg te laten — ook al kennen we het niet uit bronnen over Motecuhzoma Xocoyotzin. Het gezicht is standaard en onpersoonlijk, conform de Mixteekse stijl. Het enige persoonlijke tintje is de baard, die wordt genoemd door Bernal Díaz del Castillo en zichtbaar is in zowel de Codex van Florence als de Codex Mendoza. De officiële functie van Motecuhzoma Xocoyotzin — ‘grote gebieder’, huey tlatoani in het Nahuatl — komt tot uiting in twee details. De praatwolk bij de mond, of ‘spreekvoluut’, in de vorm van een vraagteken zonder punt, geeft menselijke spraak aan. Dit is tegelijk een symbool voor macht, zoals tlatoani letterlijk ‘hij die spreekt’ betekent. Daarbij drukt de hand die naar beneden wijst een bevel of verzoek uit, of het vermogen bevelen te geven — dus macht. Beide details zijn beeldconventies uit de Mixteekse handschriften. De rieten mat waar Motecuhzoma Xocoyotzin op staat, ten slotte, heeft in de reconstructie alleen een decoratieve functie.